Door Bamber Delver, hoofdredacteur Gaykrant
Beeld: De Correspondent
Politiek. Interview. Boek. Politicoloog Rosan Smits, adjunct-hoofdredacteur van De Correspondent en auteur van het boek 'Dit is fascisme', heeft een noodsignaal de wereld in gestuurd. Fascisme, zo luidt haar analyse, begint niet met een staatsgreep of tanks, maar met taal en krijgt vooral een kans door onverschilligheid.
Voor mij als hoofdredacteur van Gaykrant, maar ook als kleinzoon van m’n opa die in de Tweede Wereldoorlog in de communistische KP (Knokploeg)[1] in Amsterdam tegen fascisten actief was, is deze waarschuwing ook persoonlijk. De strijd tegen het onderschatten van een opkomende dreiging zit in mijn familie-DNA. Ik spreek Rosan over haar boek en de essentiële rol die de queer mediagemeenschap nú moet oppakken. We spreken elkaar vlak na de verkiezingen waar weliswaar D’66 heeft gewonnen, maar links is verzwakt en extreemrechts versterkt (opgeteld PVV, FvD en JA21, aangevuld met de lhbti-intolerante stellingnames van BBB en VVD). Winnaar D’66 had het zelfs in haar succesvolle campagne niet langer over lhtbi-rechten: is dit een teken aan de wand dat links bang is om te worden beschuldigd van ‘woke’? Onderzoek na onderzoek laten verontrustende cijfers zien [2][3] De hoofdredactie van het Reformatorisch Dagblad schreef zelfs dat christenen zich in “het land van Rob Jetten” niet thuis voelden, met daarbij een foto van Jetten met zijn partner.[4]
Ons gesprek gaat over de vaststelling dat het fascisme wederom als draaiboek wordt uitgerold, maar ook hoe de regenbooggemeenschap als de wiedeweerga in actie moet komen.
Bamber Delver: Jouw boek heeft me eerlijk gezegd heel wat slapeloze nachten gebracht. Ik lig wakker al door de titel; dit is fascisme. Jouw vaststelling dat het fascisme terug is verontrust me enorm. Ik heb een familiegeschiedenis van oorlogservaringen en trauma’s. Ik zie, ook binnen de regenbooggemeenschap, een naïeve onverschilligheid. Erger: lhtbi’ers stemmen vrolijk extreemrechts, zoals een bevriend lesbisch stel met twee kinderen, die overtuigd Forum heeft gestemd omdat -hun uitspraak- ‘vluchtelingen ons land overnemen’. Ik lig wakker door jouw vlijmscherpe analyse maar ook van de onverschilligheid van mensen die denken dat het allemaal erg overdreven is en het niet zo’n vaart zal lopen. Herken je dit?
“Veel lhbti’ers denken: ‘Ach, het loopt zo’n vaart niet’. Maar pas als fascisme op jouw deur klopt is het er.”
Rosan Smits: “Ja, dat herken ik enorm. Mijn boek is een waarschuwing en een analyse, maar vooral een handleiding hoe we met elkaar fascisme kunnen en ook moeten bestrijden. Sorry dat je ervan wakker hebt gelegen en dat lig ik soms ook. Ik denk, als ik zo vrij mag zijn, dat jouw opa de ontwikkelingen allang al zou hebben herkend. Het begint allemaal met bewustwording: herkenning als medicijn tegen onverschilligheid zodat fascisme de kop op kan steken. Juist die herkenning is juist het lastige. Zolang je niet direct geraakt wordt, is het heel moeilijk om te zien. De agressie in Nederland richt zich op dit moment in volle kracht op groepen zoals moslims en mensen met een migratieachtergrond, vluchtelingen. Daardoor wordt het voor veel mensen in de LHBTI+ gemeenschap nog te makkelijk om te denken: ‘Het loopt zo’n vaart niet’ of ‘Ach, die uiterst rechtse partijen zijn maar een handjevol gekken die wat roepen’. Kijk naar wat er in Nederland gebeurt als we het bijvoorbeeld hebben over de Week van de Lentekriebels, hoe conservatieve en uiterst rechts organisaties[5] het lukt ouders te mobiliseren om tekeer te gaan op voorlichtingsmateriaal over relaties en seksualiteit op school.[6] Tot in de Kamer aan toe wordt deze afkeer verkondigd! Want het is voorlichtingsmateriaal dat ook inzichten biedt in gender-identiteit en seksuele gerichtheid, want dat is het werkelijke doel van de protesten: het onzichtbaar willen maken van een rigide gender-norm.”
Bamber Delver: Aanvullend, dat Nederland opeens te maken kreeg met Moes (BBB), weer een nieuwe minister van Onderwijs die ook verantwoordelijk is voor schoolveiligheid inclusief het welzijn van lhbti-leerlingen. En die een bericht op X de wereld in had geslingerd waar hij de verantwoordelijkheid van een met hakenkruisen beklad regenboog-zebrapad bij de zichtbaarheid van lhbti’ers legde. Hij bood excuus aan en mocht gewoon als minister door. Ik vind dat ongelooflijk: weg die man, totaal ongeschikt voor zijn taak.[7]
Rosan Smits: “Absoluut. Het is een patroon van uitsluiting. In dat bericht zette hij de antidemocratische betekenis van een hakenkruis tegenover de grondrechten van de lhbti’ers, alsof het gelijkwaardige ‘standpunten’ zijn. ‘Zo werkt polarisatie’, zei hij. Maar een hakenkruis symboliseert antidemocratisch gedachtegoed, een regenboog staat voor artikel 1 van de grondwet. Je mag van een minister verwachten dat hij dat begrijpt en pal voor onze grondwet gaat staan. Sorry zeggen is dan niet genoeg. Het is onverschillig. Die onverschilligheid komt ook uit burgers. Hun onverschilligheid komt vaak voort uit dat overheersende sentiment van: 'Die politici zijn prutsers, ik concentreer me op mijn eigen cirkeltje'. De gevolgen van onverschilligheid zijn enorm.”
Bamber Delver: “De onverschilligheid is ook wat mij schokt. Neem de (d.d. 12-10-‘25) als anti-immigratie vermomde demonstratie. Vooral vrouwen en mensen van kleur werden uitgescholden en onthaald door nazi-groetende gestrekte rechterarmen. Die demonstratie maar ook de schouderophalende reacties hebben me diep geraakt. Mijn ouders en opa maakten zich altijd zorgen dat het nazi-gevaar opnieuw zou opdoemen. Nu vraag ik me af: wannéér moeten we ons zorgen maken? Jij zegt: NU. Ik lees jouw boek als een geschiedenisboek van nu, naar de Duitse predikant Martin Niemöller die in een preek de onverschilligheid van velen op de wandaden van nazi’s schetste. Bij de Februaristaking las Joost Prinsen dit gedicht nog voor:[8]
Toen de nazi's de communisten arresteerden, heb ik gezwegen;
ik was immers geen communist.
Toen ze de sociaaldemocraten gevangenzetten, heb ik gezwegen;
ik was immers geen sociaaldemocraat.
Toen ze de vakbondsleden kwamen halen, heb ik niet geprotesteerd;
ik was immers geen vakbondslid.
Toen ze de Joden opsloten, heb ik niet geprotesteerd;
ik was immers geen Jood.
Toen ze mij kwamen halen
was er niemand meer, die nog protesteren kon.
Rosan Smits: “Dat gedicht geldt opnieuw als een waarschuwing voor nu. De nadruk ligt nog op de 'gewone' politieke onrust. Ik denk dan vaak aan de prachtige, maar gruwelijke zin uit het boek The Prophet Song[9]: ‘Het einde van de wereld is altijd een lokale gebeurtenis.’ Fascisme is per definitie een methode om verdeeldheid te zaaien, en als je denkt dat het jou niet raakt, is de onverschilligheid geboren en daarmee de perfecte omstandigheid voor een succesvolle fascistische strategie. Pas als het op jouw voordeur klopt, is het er. Maar dan is het al te laat om te handelen. Je moet je dus opleiden in wat fascisme is, zodat je het patroon herkent. Als je het patroon kent – de zondebokstrategie, de aanvallen op feiten, de ontmenselijking – dan kun je niet anders dan niet-onverschillig blijven. Jullie als lhbti’ers zijn de ideale zondebok in deze strategie.”
Bamber Delver: De hoop en het vertrouwen op een ommekeer heb ik in jouw boek enorm gewaardeerd. Je beschrijft niet alleen maar je wijst ook welke de mogelijkheden tot weerstand zijn: hoe we het tij van fascisme kunnen keren. Dat vereist daden. Als stichting Gaykrant hebben we de hoofdredacteuren van alle queer media bij elkaar geroepen om de voor lhbti’ers verslechterde samenleving te bespreken maar ook om onze rol op te pakken. Mijn vraag aan jou is: hoe vertalen we de naïviteit over tolerantie naar alertheid en actie? Ook onze eigen gemeenschap is of onverschillig of voelt zich machteloos.
Rosan Smits: “Dit is de kern van de strijd. De LHBTI+ identiteit is niet per definitie politiek, maar ze wordt politiek gemaakt door de fascistische methode. Je moet die strijd niet uit de weg willen gaan, want dan word je voorzichtig. Ik zou jullie juist onverschrokkenheid toewensen. Als de term 'fascisme' klopt, moet je hem gebruiken. Het is geen scheldwoord, maar een term die het draaiboek van fascisme beschrijft, het is een methode om macht te verwerven. Door het te benoemen, creëer je helderheid en dwing je een gesprek af over de methode die wordt gebruikt, in plaats van over de inhoudelijke discussie die fascisten willen voeren. Gebruik jullie kracht als queer media om de verhalen te brengen van hoe dit wankele opportunistische pakt tussen uiterst rechts en ultraconservatieven ingrijpt op het dagelijks leven.”
Bamber Delver: Je schrijft ook: “Verbind je met anderen.” Queer gemeenschappen zijn daar van oudsher sterk in, we hebben een enorme overlevingskracht. We hebben heel wat repressieve stormen moeten doorstaan; we zijn er nog en hóe. Wat kunnen andere, activistische bewegingen leren van de manier waarop queer mensen overleven – én vieren? Hoe stimuleren we de solidariteit als kwetsbare groepen?
Rosan Smits: “Dat vieren is essentieel, en dat brengt me op jouw volgende punt. Fascisme voedt zich met angst, haat en fatalisme. Ze zijn extreem negatief en zwaarmoedig. De beste manier om dat te bestrijden, is juist met hoop, plezier en verbinding. Jullie gemeenschap heeft een jarenlange geschiedenis in het organiseren van protest als een feest, als een uiting van pure levensvreugde. Hoop is cruciaal, en plezier is een vorm van verzet. Blijf je richten op de verhalen van hoop en vier wat je hebt en wat je maakt. Die aanpak – verhalen over gewone, vrolijke, menselijke ervaringen – haalt de angel uit het argument dat jullie 'anders' of een 'bedreiging' zijn. Emancipatie loopt via letterlijke, menselijke verhalen, die laten zien dat liefde en leven er in alle kleuren en vormen zijn. Fascisten haten 'leuk' en 'plezier'.”
Bamber Delver: Je schrijft dat humor en kunst onmisbare vormen van verzet kunnen zijn. Welke rol zie jij voor queer cultuur – cabaret, drag, performance – in het ontmaskeren van autoritaire denkbeelden? Juist queer activisme bestaat uit theater, denk maar aan de AIDS-crisis en ACT UP!. Is dit onvoldoende weerstand tegen fascisme dat zich juist uit in geweld en agressie?
Rosan Smits: “Het is een ongelooflijk krachtige vorm. De beste reactie op het gif van angst die door fascisten in de maatschappij worden gepompt is ze belachelijk maken met humor. In mijn boek noem ik de activist Keya Chatterjee die midden op straat een drag show organiseerde. Dit deed in protest tegen de 'transban' van Donald Trump, maar ook als medicijn tegen de angst die mensen voelen door de hatelijke decreten. Het was ook gewoon leuk om zulke acties te zien, én effectief omdat het de ernst van de autoriteit ontmantelde. De humor trekt mensen naar binnen, en de kritiek op de autoriteit blijft hangen. Dit creëert gemeenschap en maakt de overdracht van macht en hoop vele malen sterker dan droge, politieke pamfletten. Ik kijk ook met enthousiasme naar de mensen die in dino-pakken staan te dansen tegenover de tot op de tanden-bewapende ICE-troepen van Trump”
Bamber Delver: “Bescherm wat menselijk is,” schrijf je. Veel queer mensen, en dan met name transpersonen, weten hoe het voelt om ontmenselijkt te worden, om jouw bestaan te zien worden ontkend. Ook in Nederland, de aanvallen op de Week van de Lentekriebels. Ouders trappen er nog in ook, allemaal onder het mom van ’Red de kinderen’. Het is een beproefd giftig recept. Niet voor niets dé slogan van Margaret Thatcher[10] toen ze in 1988 de anti-homo wet Clause 28 doorvoerde zodat op scholen er niet over homoseksualiteit gesproken kon worden en lhbti-docenten ondergronds moesten. Juist kwaliteiten als empathie, medeleven, medemenselijkheid worden door fascisten worden bestreden. Extreemrechtse lieden zoals Andrew Tate en Elon Musk noemen zelfs empathie als de reden van de ondergang van het Westen?[11] [12] Kernvragen die ik aan je wil stellen zijn: Hoe stimuleren we empathie en medeleven als tegenkrachten? Hoe krijgen we het moreel kompas weer in de juiste richting?
Rosan Smits: “Het morele kompas en een enorme kracht. Jullie weten als geen ander wat de stakes zijn. De enige manier om empathie op grote schaal te stimuleren, is door onderling menselijk contact te creëren. Wij, als journalisten ook bij De Correspondent, hebben hierin een cruciale rol. We moeten de verhalen brengen die de lezers doen beseffen: 'Hé, dit gaat over mij, of over iemand van wie ik houd.' Maak het menselijk, het gaat over jóu, het gaat over míj, niet over een abstract wezen buiten ons om. Als ik met journalisten in oorlogsgebieden werk, vraag ik ze altijd: vertel het meest menselijke verhaal naast het politieke. Want het menselijke verhaal van een vader die zijn kind verliest, of van iemand die in angst leeft vanwege zijn identiteit, raakt veel dieper dan een abstracte politieke analyse. Vertel mensenverhalen, eerlijk, oprecht, laat mensen kennismaken met elkaar, laat zien dat we allemaal gelijkwaardig zijn, en allemaal naar geluk streven. De verhalen van al die mensen die onder de regenboog vallen. Menselijke verhalen zijn de verbindende factor die de fascistische ontmenselijkingstactiek ontmantelt. Dat is volgens mij een van de taken van een regenboogplatform zoals Gaykrant, en is niet te onderschatten. Blijf zichtbaar, fascistische politici zullen altijd de mensenverhalen vanuit jullie gemeenschap uit de publieke ruimte proberen te wissen. Laat dit niet toe.”
Bamber Delver: Tot slot: als we elkaar over 1 jaar weer spreken, welk advies uit jouw boek hoop je dat Gaykrant heeft belichaamd? Hoe zou dat er concreet uit kunnen zien?
Rosan Smits: “De allerbelangrijkste tip voor jullie is: ‘Verbind je met anderen.’ De LHBTI+ gemeenschap wordt nu in de frontlinie geplaatst, maar de strijd voor jullie rechten is de verdedigingslinie van de hele democratie. Wees solidair met elkaar. Er zijn vele verdedigingslinies, denk maar aan de rechten van migranten, vluchtelingen, hoe het eraan toe gaat voor de bewoners in Gaza, vrouwenrechten en noem alle andere kwetsbare bevolkingsgroepen maar op. We zijn met elkaar. Jullie als lhbti’ers moeten het niet zien als een strijd over jullie eigen thema’s, maar als de strijd voor ieders vrijheid en andersom. Jullie hebben decennia aan ervaring in overleven, organiseren en verzet, een ervaring die andere groepen nu nog moeten opbouwen. Ga actief allianties aan. Verspreid het besef over dat jullie de kanarie in de kolenmijn zijn. Vandaag transpersonen en de persvrijheid, morgen vrouwenrechten en de onafhankelijke rechtspraak. Het meest effectieve antwoord op fascisme is brede, vreugdevolle en onverschrokken verbinding. Fascisme verspreidt gif via angst, wees niet bang maar wees zichtbaar.”
Boek: Dit Is Fascisme door Rosan Smits, uitgegeven door De CorrespondentTe bestellen via: decorrespondent.nl/ditisfascisme
Van de bijeenkomst met de hoofdredacties van alle landelijke queer media in Nederland zal in Gaykrant tevens een artikel worden opgenomen.
Zie ook de recente column door Rosan Smits na de verkiezingen: ‘Uiterst rechts is uiterst groot – en dat begint te wennen’Te lezen via: https://decorrespondent.nl/16504/uiterst-rechts-is-uiterst-groot-en-dat-begint-te-wennen/ddd48e7e-4341-0e7f-3813-9846de0c0140
[1] Knokploegen Amsterdam 1941: https://geschiedenislokaalamsterdam.nl/bronnen/knokploegen-in-de-jodenbuurt
[2] 2024/2025: https://coc.nl/blog/2025/04/24/opnieuw-uiterst-verontrustende-stijging-lhbti-discriminatie/
[3] 2023: www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2024/50/1-op-10-lhbtqia-personen-slachtoffer-van-geweld
[4] www.rd.nl/artikel/1126353-een-christen-voelt-zich-niet-thuis-in-het-land-van-jetten
[5] Rechter verbiedt ‘zwartboek tegen Lentekriebels’: https://www.rechtspraak.nl/Organisatie-en-contact/Organisatie/Rechtbanken/Rechtbank-Midden-Nederland/Nieuws/Paginas/Zwartboek-Lentekriebels-van-Stichting-Civitas-Christiana-mag-niet-verder-verspreid-worden--.aspx
[6] Lentekriebels: https://rutgers.nl/nieuws/96-van-scholen-besteedt-aandacht-aan-relationele-en-seksuele-voorichting/
[7] https://nos.nl/regio/groningen/artikel/670692-minister-moes-zegt-sorry-voor-tweet-over-regenboogzebrapad
[8] https://februaristaking.nl/spreker/gedichten-voorgedragen-door-joost-prinsen/
[9] https://uitgeverijprometheus.nl/nieuws/booker-prize-winnaar-prophet-song-van-paul-lynch-verschijnt-in-nederlandse-vertaling/
[10] www.thepinknews.com/2022/11/18/what-was-section-28-law-lgbt/
[11] Musk over hoe empathie het Westen doet ondergaan: https://edition.cnn.com/2025/03/05/politics/elon-musk-rogan-interview-empathy-doge
[12] Tate over dat empathie een zwakte en ‘gay’ is voor mannen: www.human.nl/medialogica/artikelen/het-beeld-van-de-masculiene-man